ĐỀN CỬA (XÃ NGHI KHÁNH, HUYỆN NGHI LỘC):

DẤU ẤN LINH THIÊNG SÁNG NGỜI TRUYỀN THỐNG DÂN TỘC

         Đền Cửa (xã Nghi Khánh, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An) là công trình kiến trúc có lịch sử gần 1000 năm. Đền được xây dựng do công của Chiêu Minh Đại Vương, Thượng tướng Thái sư Trần Quang Khải, được nhà vua cử vào đất Nghệ An xây dựng căn cứ chặn đường tiến của giặc Nguyên - Mông ở thế kỷ XIII. Tướng quân Trần Quang Khải đi thuyền cập bến Cửa, thấy cảnh trí ở đây hùng vĩ, có núi non bao bọc, lại thuận tiện đường thủy nên đã chọn nơi đây làm doanh trại đóng quân. Để khích lệ lòng yêu nước và tinh thần quyết tâm đánh giặc của tướng sĩ, trên cơ sở am thờ đã có từ trước, Thượng tướng Trần Quang Khải đã cho xây dựng ở bến Cửa ngôi đền thờ Mẫu Âu Cơ. Trải qua các giai đoạn lịch sử,  Đền Cửa còn là nơi thờ tự nhiều vị thần nổi tiếng linh ứng trong tín ngưỡng dân gian, những nhân vật lịch sử có công lao to lớn đối với nhân dân, đất nước như: 

        Mẫu Âu Cơ:  Theo truyền thuyết là Tổ mẫu của người Việt, người đã cùng Lạc Long Quân sinh ra bọc trứng trăm con - cội nguồn của dân tộc Việt. Cũng theo truyền thuyết từ xa xưa truyền lại, tại vùng Cửa Xá có 2 trong số 100 người con của Lạc Long Quân và mẫu Âu Cơ khi đi về phương Nam, đến Cửa Xá thấy cảnh đẹp, đất đai bằng phẳng, rộng rãi thuận lợi cho công việc làm ăn, sinh sống, bèn cùng nhau chọn nơi đây để dựng nghiệp. Họ dừng chân lấy hang Hổ (Còn gọi là núi Hang) làm nhà, ngày ngày cuốc xới đất đai trồng trọt, chăn nuôi, chèo thuyền thả lưới đánh bắt cá... làm cho cuộc sống ngày càng phát đạt, con cháu sinh sôi, phát triển dòng tộc. Để ghi nhớ tới thánh mẫu Âu Cơ, con cháu và dân chúng vùng này đã cho lập một am thờ ngay tại cửa bể, là tiền thân của Đền Cửa ngày nay. Mẫu Âu Cơ thường hiển linh phù trợ cho nhân dân vùng này được yên ổn làm ăn, tai qua nạn khỏi, mùa màng tốt tươi... nên nhân dân rất biết ơn, các triều đại phong sắc và tôn mẹ Âu Cơ là Đức Thánh Mẫu Đại vương.

        Thượng tướng, Thái sư, Chiêu Minh Đại Vương Trần Quang Khải:  là người con thứ 2 vua Trần Thái Tông, thuở nhỏ ông đã nổi tiếng giỏi võ, làm thơ hay nên rất được vua yêu mến. Năm 1259, vua Trần Thánh Tông phong ông làm Thái úy, tước Chiêu Minh Đại Vương, kiêm cai quản châu Nghệ An. Trần Quang Khải là vị tướng có nhiều công lao kiệt xuất trong cuộc kháng chiến đánh đuổi giặc Nguyên - Mông ở thế kỷ XIII, đồng thời là người khởi xướng xây dựng Đền Cửa.

        Tướng Ninh Vệ: Là một tướng tài ở thời kỳ cuối nhà Trần; Có công đánh dẹp giặc ở phương Nam, ông được giao nhiệm vụ xây dựng căn cứ ở Thượng xá, nhiều lần đem quân đi đánh giặc thường nghỉ chân ở đây để quân sĩ nghỉ ngơi và luyện tập trước khi hành quân. Năm Mậu Ngọ (1378) quân Chiêm Thành đến đánh Nghệ An bằng đường biển. Giặc bất ngờ tấn công lên căn cứ Thượng Xá (Cửa Lò) một trong những cửa biển quan trọng nhất của nước ta thời đó. Tướng Ninh Vệ đã chỉ huy quân chiến đấu dũng cảm chống trả quyết liệt, song quân Chiêm lúc này quá mạnh, quân ta không có tiếp viện nên bị giặc vây chặt và ông đã anh dũng tử trận. Ông mất gần bến Vũng Cầu. Nhân dân tiếc thương đã đưa thi hài ông vào an táng tại phía đông Đền Cửa. Mộ của ông được hương khói và được người dân nơi đây yêu kính gọi theo tên nôm là Mộ Ông Dẹ. Để tưởng nhớ tới công lao của ông, nhân dân đã lập bài vị phối thờ ông ở Đền Cửa.

        Quận Công Nguyễn Cảnh Quế: Sinh năm Kỷ Hợi (1599) quê ở xã Tràng Sơn, huyện Đô Lương. Năm 1629 triều đình cử Nguyễn Cảnh Quế vào Hoan Châu để tiễu trừ tên Hiến Thuấn nổi dậy quấy nhiễu cướp phá nhân dân. Ông kéo quân vào Nghệ An đóng bản doanh tại Cửa Xá, Nghi Lộc, ông đã tổ chức xây dựng căn cứ và tấn công đánh tan quân nổi loạn, đem lại cuộc sống thanh bình cho nhân dân. Do có công lớn nên ông được triều đình thăng chức Phó tướng, Phò mã, Liêu Quận Công, Tả đô đốc và giao làm trấn thủ Nghệ An. Ông có công cải tạo vùng đất được Chúa phong ban, sau khi ông mất triều đình đã giao cho binh sĩ và nhân dân tổ chức mai táng ông gần bến Vũng Cầu, cách Đền Cửa 800m về phía bắc. Để ghi nhớ công lao của ông nhân dân đã lập bài vị thờ và tôn ông thành Hậu Thần.

        Cử nhân Phùng Thời Tá: Là người nổi tiếng học giỏi, ông thi đậu Hương Cốm năm 1756, lại trúng vào giám sinh Quốc Tử Giám. Ông tiếp tục đi thi Hội và Đậu Tam Trường được bổ làm quan huấn đạo. Khi tuổi cao, ông xin về quê và mở trường dạy học bên cạnh Đền Cửa. Sau khi ông mất, để ghi công lao của ông, nhân dân đã đóng góp xây dựng đền thờ ông bên cạnh Văn Thánh và Đền Cửa. Trải qua chiến tranh và thời gian, ngôi đền thờ ông bị tàn phá mất, nên nhân dân đã đưa bài vị của ông vào phối thờ tại Đền Cửa.

         Ngoài ra, tại Đền Cửa còn có gian thờ Phật, Tam tòa Thánh Mẫu, tạo nên nét độc đáo trong tín ngưỡng tâm linh của ngôi đền.

        Trong hai cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp và Đế quốc Mỹ xâm lược, Đền Cửa từng là nơi hoạt động bí mật của các chiến sỹ cách mạng như đồng chí Nguyễn Duy Trinh, Hoàng Văn Tâm, nơi tập trung biểu tình dành chính quyền của nhân dân trong làng, nơi cất giấu vũ khí và huấn luyện của các đơn vị bộ đội.

       Với những ý nghĩa và giá trị lịch sử đó, Đền Cửa là nơi ghi đậm dấu ấn những sự kiện hào hùng trong chặng đường lịch sử hàng ngàn năm của Dân tộc. Một điều đặc biệt là Đền Cửa được xây dựng trong thời gian nước Đại Việt đang tiến hành cuộc kháng chiến thần kỳ chống giặc Nguyên - Mông xâm lược, được xây dựng bởi vị tướng tài ba kiệt xuất Trần Quang Khải. Có thể nói, Đền Cửa được tạo dựng trên nền tảng tinh thần yêu nước và ý thức dân tộc cao độ. Không phải ngẫu nhiên mà Trần Quang Khải lại cho xây dựng Đền Cửa để thờ Mẫu Âu Cơ trong hoàn cảnh vận mệnh đất nước đang lâm nguy khi phải đối diện với giặc Nguyên – Mông, thế lực ngoại xâm khiến nhiều dân tộc trên thế giới phải khiếp sợ lúc bấy giờ. Điều đó chứng minh rằng, Thượng tướng Trần Quang Khải đã ý thức rất rõ cần phải phát huy truyền thống đoàn kết toàn dân tộc, phát huy sức mạnh của tình “đồng bào” thiêng liêng để chống giặc ngoại xâm, giữ yên bờ cõi. Lịch sử Đền Cửa không những chứng minh truyền thống chống giặc ngoại xâm của các thế hệ ông cha đi trước, mà còn chứng minh lòng yêu nước, truyền thống uống nước nhớ nguồn và truyền thống hiếu học, văn hiến của nhân dân địa phương.

         Đền Cửa được xây dựng trên vùng đất "địa linh nhân kiệt", kiến trúc đẹp, khang trang. Trải qua biến thiên của lịch sử và chiến tranh tàn phá, Đền Cửa đã nhiều lần bị xuống cấp nghiêm trọng, tuy nhiên vì ý nghĩa của ngôi Đền đã ăn sâu vào trong tiềm thức của nhân dân địa phương, trở thành một bộ phận không thể thiếu trong đời sống văn hóa của nhân dân, nên các cấp chính quyền và nhân dân đã quan tâm đầu tư trùng tu, tôn tạo. Đến nay, Đền Cửa có quy mô rộng lớn, kiến trúc đẹp, được đánh giá là 1 trong 3 ngôi đền lớn của cửa biển đất Nghệ An.

          Năm 2009, Đền Cửa được UBND tỉnh Nghệ An ra quyết định xếp hạng Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp tỉnh. Cùng với các di tích Lịch sử - Văn hóa khác trên địa bàn huyện, Đền Cửa (hay còn gọi là Đền Khánh Duệ) đã trở thành một điểm đến đầy ý nghĩa để nhân dân và du khách tìm hiểu về truyền thống chống ngoại xâm của dân tộc và văn hóa tín ngưỡng dân gian, từ đây có tác dụng giáo dục lòng yêu nước, truyền thống cách mạng, hiếu học cho các tầng lớp nhân dân.

       Hàng năm, tại di tích Đền Cửa tổ chức Lễ hội nhằm tưởng vọng, tri ân những vị thần linh ứng hộ quốc giúp dân, những nhân vật lịch sử có công đánh giặc ngoại xâm, mở mang bờ cõi, xây dựng quê hương, làng xóm. Lễ hội được diễn ra với nhiều hoạt động phong phú trong cả phần lễ và phần hội, thu hút đông đảo nhân dân tham gia. Sau một thời gian dài bị gián đoạn, đến năm 2010, UBND tỉnh Nghệ An đã ra quyết định cấp tổ chức lễ hội Đền Cửa theo định kỳ hàng năm. Việc duy trì tổ chức lễ hội Đền Cửa là việc làm cần thiết, hợp lòng dân, có ý nghĩa to lớn trong việc giáo dục những truyền thống tốt đẹp của dân tộc, phát huy tốt giá trị di tích, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ và sáng tạo các giá trị văn hóa của nhân dân địa phương, góp phần bảo vệ và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 5 khóa 8 và Nghị quyết Trung ương 9 khóa 11 về xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.

         Về với Lễ hội Đền Cửa là về với những nét văn hóa cội nguồn của dân tộc, nơi gợi về nòi giống "con Rồng cháu Tiên", về với những năm tháng hùng tráng của cha ông chống giặc ngoại xâm bảo vệ tổ quốc, từ đó mỗi người sẽ củng cố thêm sức mạnh và niềm tin trong học tập, lao động, góp phần xây dựng quê hương, đất nước ngày càng giàu đẹp, văn minh.

                                                     Đình Dương

                                                        Phòng VHTT huyện Nghi Lộc